درآمدی بر موسیقی سنتی ایرانی

موسیقی سنتی ایرانی که تحت عنوان خُنیای باستانی ایرانی نیز شناخته می شود، بسیار غنی و دارای بعد معنوی عمیقی می باشد. سنت موسیقی ایرانی به قرن ها قبل برمی گردد و سازهای زیادی در ایران ساخته شده است. ورود به دنیای موسیقی کلاسیک ایرانی قدم گذاشتن به دنیایی است که همه حواس ها را برمی انگیزد.

زمانی که ملودی های تار و سه تار و سایر سازهای جاویدان هنر و فرهنگ ایرانی را گوش فرا دهید، شما را به زمان و مکان، به روزهای اولیه ایران باستان می‌برد. آهنگ های موسیقی کلاسیک ایران از اولین صفحات تاریخ ایران سرچشمه می گیرد. موسیقی ایرانی شاید صادق ترین روایتگر تاریخ و فرهنگ ایران باشد.

آینه واقعی تجربیات و عواطف مردم که از پیروزی ها و شکست ها، دستاوردها و باخت ها، شادی ها و غم ها صحبت می کند.

گسترش جغرافیایی و کوچک شدن کشور در زمان، قطعاتی از زمین و تجربه بشری را در خود جای داده است که برای همیشه مجموعه نغمات، ملودی ها، ترانه ها و موسیقی ایران را تشکیل داده است.

با ما همراه باشید تا تاریخچه ای جامع از موسیقی سنتی ایران داشته باشیم، آن را از آغاز زمانش تا زمان حال دنبال می کنیم.

تاریخ موسیقی ایرانی

شواهد باستان شناسی نشان می دهد که پیشرفت موسیقی در ایران در اولین تمدن های آن ریشه دارد. سازها متون و نقاشی ها گواهی از ظهور نوازندگان است. حتی اگر اطلاعات کمی در مورد موسیقی سنتی در زمان امپراتوری بزرگ هخامنشیان داشته باشیم، می دانیم که این سنت حتی در گذشته بخش مرکزی زندگی دربار بوده است. مورخان یونانی نوشته اند که کوروش کبیر قبل از جنگ با ارتش آشور شعر قهرمانانه ای را سروده است.

در زمان ساسانیان است موسیقی ایرانی ریشه اصیل خود را می یابد و اسناد بسیاری از این دوره بر اهمیت آن گواهی می دهد به عنوان مثال، در چند نقش برجسته ساسانی، مانند طاق بستان در کرمانشاه، نوازندگان به تصویر کشیده شده اند. در آن زمان، موسیقی یک سرگرمی ساده برای دربار نبود، بلکه به عنوان راهی برای ارتباط مردم با خدا تلقی می شد.

بسیاری از نوازندگان مشهور در دربار ساسانی می زیستند که یکی از بنیانگذاران موسیقی ایران، باربد، از جمله آنهاست.

این شاعر و نوازنده بسیار فاخر برای پادشاه خسرو دوم نوازندگی می کرد و او را مخترع سنت موسیقی که امروزه می شناسیم، می دانند. حمله مغول به ایران (از سال 1220)، فضای سیاسی و اجتماعی منطقه را به شدت تغییر داد. در این دوره کلام شیعی تثبیت شد و تصوف به عرفان تبدیل شد و به اعماق شعر غنایی فارسی نفوذ کرد. سبک موسیقی عراق (غرب ایران) به تدریج ساختار و زبان عاطفی غزل (شعر فارسی) را پذیرفت و شعر منبع اصلی آواز (بخش آوازی) شد.

در طول قرون شانزدهم تا هفدهم، موسیقی ایرانی مسیر خاص خود را طی کرد و از همسایگان عربی، ترکی و تاجیکی خود فاصله گرفت. با ظهور سلسله صفویه در پایان قرن پانزدهم و نفوذ روزافزون تشیع، موسیقی در ایران رو به افول گذاشت. دربار همچنان از نوازندگان حمایت می‌کرد، اما هنر آنها در معرض اقتدار روحانیون شیعه قرار گرفت که با شک به آن می‌نگریستند.در زمان سلسله قاجار، بسیاری از موسیقی دانان مشهور به توسعه هنر موسیقی ایرانی کمک کردند.

همزمان با جذب خاص شاهان قاجار توسط کشورهای غربی، تأثیراتی از اصول موسیقی غرب وارد موسیقی سنتی ایران شد. میرزا عبدالله نوازنده تار و سه تار دربار قاجار با تدریس موسیقی ایرانی در هنرستان ها و دانشگاه ها نقش عمده ای در پایه گذاری موسیقی ایرانی داشته است. از او به عنوان یکی از برجسته ترین نوازندگان تاریخ ایران یاد می شود.

 موسیقی ایرانی چیست؟

 موسیقی سنتی ایرانی مبتنی بر یک سری مقیاس‌ها و آهنگ‌ها است. رپرتواری که در قرن نوزدهم به طور کامل توسعه یافته است. ردیف (مجموعه‌ای از چندین مثال ملودیک که اشاره به طرز قرار گرفتن آهنگ‌‌ها و نغمه‌‌های موسیقی دارد) نامیده می‌شود که گردآوری و تدوین ردیف به شکل امروزی آن از اواخر دوران زندیه و ابتدای دوران قاجار آغاز شد.

این رپرتوار سنتی و منحصربه‌فرد «ردیف موسیقی ایرانی» در سال 2009 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشریت در فهرست یونسکو قرار گرفته است. نوازندگان در حین بداهه نوازی از این مقیاس‌ها و آهنگ‌ها پیروی می‌کنند. به این ترتیب هنرمندان می توانند با الهام از خود احساسات مختلفی را ابراز کنند.

اجرای سنتی معمولاً از پنج قسمت تشکیل شده است: پیش درآمد، ملودی، قسمت ریتمیک، آواز و ترکیب ریتمیک پایانی.

ردیف موسیقی ایرانی از 2 بخش اصلی و فرعی تشکیل شده است.

دستگاه در موسیقی سنتی ایران مجموعه ای از پرده‌‌ها و گوشه‌‌ها است که در کنار یکدیگر قرار می گیرند.

قسمت اصلی دارای 7 دستگاه است که شامل موارد زیر می باشد:

• دستگاه شور
• دستگاه سه‌ گاه
• دستگاه چهارگاه
• دستگاه راست پنجگاه
• دستگاه همایون
• دستگاه ماهور
• دستگاه نوا

در موسیقی اصیل ایرانی، کوچکترین بخش از ردیف را گوشه یا مقام می نامند. گوشه‌ها را به دسته‌های مختلفی می توان تقسیم کرد مانند:

• افشاری
• امیری
• دشتی
• ابوعطا
• کرد بیات
• سیخی
• آتشدان
• سرحدی
• و . . .

آواز قسمتی از یک دستگاه است که از نظر فواصل با آن یکسان بوده.

پنج آوازدر موسیقی سنتی ایرانی وجود دارد که شامل:

• آواز دشتی (متعلق به دستگاه شور)
• آواز ابوعطا (متعلق به دستگاه شور)
• آواز افشاری (متعلق به دستگاه شور)
• آواز بیات ترک یا بیات زند (متعلق به دستگاه شور)
• آواز بیات اصفهان (متعلق به دستگاه همایون)

بعد معنوی موسیقی ایرانی 

در زمان امپراتوری ایران، موسیقی نقش معنوی مهمی داشت. در آیین زرتشتی، که دین اصلی اکثر پادشاهان ایرانی بود، آواز بخش عمده ای از آیین دینی است، زیرا «گاتها»، پنج سرود زرتشتی، خوانده می شود. ورود اسلام به ایران بر اجرای موسیقی تأثیر داشت، زیرا این موسیقی محدود به جشن‌های خصوصی و رژه‌های نظامی بود.

علاوه بر این، موسیقی در اسلام بیشتر برای تلاوت قرآن است. با این حال، سنت فرهنگی موسیقی در ایران تداوم یافته است و عمدتاً از استادان به شاگردان آموزش داده می شود و بنابراین موسیقی سنتی به تدریج با آداب مذهبی آمیخته شده است. به عنوان مثال موسیقی بخش عمده ای از تعزیه و مراسم سوگواری امام حسین است. همچنین آواز و موسیقی مذهبی همراه با ورزش در زورخانه نمونه ی دیگری از این آمیختگی است.

موسیقی همچنین بخش عمده ای از اعمال مذهبی در تصوف، شاخه عرفانی اسلام است و برای رسیدن به حالت تفکر و بیان حالات روحی و خلسه از طریق مراقبه استفاده می شود. موسیقی صوفیانه و همچنین موسیقی سنتی ایرانی از آثار شاعران بنام صوفی ایرانی مانند حافظ و مولانا الهام گرفته شده است و بسیاری از آثار آنها را به عنوان غزل در خود جای داده است.

تأثیرات فرهنگی و منطقه ای بر موسیقی 

موسیقی سنتی ایران نیز به عنوان یک کشور غنی چندفرهنگی تحت تأثیر کشورهای همسایه خود قرار گرفته است. مناطق نزدیک به مرزها تأثیرات فرهنگی را در ملودی ها، ریتم ها، آهنگ ها و حتی سازها از ترکمنستان، ترکیه، کشورهای عربی، هند، پاکستان و غیره نشان می دهند.

در داخل ایران، اقوام مختلف موسیقی محلی خود را در شهرهای کوچک، روستاها و اقوام توسعه داده اند. موسیقی محلی فقط یک سنت شفاهی است و اشعار حاوی باورها و سنت های محلی است. ابوالحسن صبا، شاگرد میرزا عبدالله و یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های موسیقی سنتی ایران، کمک زیادی به حفظ و ارزش‌گذاری موسیقی محلی ایران کرده است. او اکثر سازهای ایرانی را در بالاترین سطح می نواخت و به سراسر کشور سفر می کرد تا موسیقی سنتی را از مردم محلی فرا بگیرد.

موسیقی در ایران نزدیک به معنای معنوی اش می تواند شفابخش انسان باشد مانند مراسم زار که در جنوب ایران، در ساحل خلیج فارس برگزار می شود و ریشه در آفریقا دارد. این مراسم جن گیری با پخش موسیقی انجام می شود که استاد و شخص را در حالت خلسه شفا می دهد.

سازهای سنتی ایرانی

 ایران دارای صدها ساز سنتی است که بیشتر آنها سازهای زهی و کوبه ای است. بیشتر آنها به لطف بازرگانان جاده ابریشم به کل منطقه تحت امپراتوری های ایران، تا اروپا و آسیا گسترش یافته اند. سازهای زیر از شاخص ترین سازهای موسیقی سنتی ایران هستند:

•  نی: فلوت دمنده ای است که 5000 سال قدمت دارد، بنابراین قدیمی ترین ساز موسیقی است که هنوز مورد استفاده قرار می گیرد. نی ایرانی دارای شش سوراخ و یک سوراخ شست می باشد.

• سنتور: یک ساز زهی کوبه ای است که دارای 72 سیم فلزی است که روی یک صفحه صوتی طنین دار ذوزنقه ای کشیده شده است.
• نوازنده از دو چکش کوچک قاشقی شکل برای ضربه زدن به سیم ها استفاده می کند. این ساز به بسیاری از نقاط جهان مانند هند، چین و یونان صادر می شد.

• سه تار: از خانواده عود با چهار سیم است که نوازنده با مهارت خود در حرکت دادن دست ها صدایی صمیمی و گرم تولید می کند.

• تار: نوعی عود است که شش سیم دارد. این ساز که در قرن هجدهم اختراع شد، به یکی از مهمترین آلات موسیقی ایران و منطقه تبدیل شده است.

• کمانچه : ساز زهی است که با کمان نواخته می شود. ساز سنتی مردم ارمنی، آذربایجانی، ترک و کرد است. این ساز به نوعی اجداد سازهای ویولن است.

• تنبور: نوع دیگری از عود است که دو یا سه سیم دارد. ساز مقدس مردم کرد است و از این رو در موسیقی محلی مناطق کردنشین ایران نقش اساسی دارد.

• دف: یک طبل گرد است که حلقه های فلزی به آن متصل شده اند. این ساز که در اصل ساز صوفیان کردستان است، معمولا با خوانندگان و نوازندگان تنبور، سه تار و دیگر سازها همراهی می کند.

• تنبک : یکی از سازهای اصلی موسیقی ایرانی است. با دست ها بازی می شود و به صورت مورب در سرتاسر نیم تنه نوازنده قرار می گیرد.

احیا و تأثیر غرب بر موسیقی ایرانی

 ناصرالدین شاه، شاه قاجار قرن نوزدهم حامی بزرگ موسیقی بود. او از بسیاری از بزرگان موسیقی حمایت کرد، از جمله میرزا عبدالله فراهانی که سنت‌های موسیقی ایرانی را گردآوری و سازماندهی کرد تا پایه‌های موسیقی سنتی معاصر ایرانی معروف به ردیف را تشکیل دهد.

در سال 1862، زمانی که ناصرالدین شاه دستور داد تا یک گروه موسیقی نظامی تأسیس کنند که در اروپا شاهد نواختن اورتور، مارش، پولکا و والس بود، روندی از غرب زدگی آغاز شد. یک نوازنده فرانسوی به نام آلفرد لمر استخدام شد تا یک گروه سنتی متشکل از شاوم، بوق، ترومپت و سازهای کوبه ای بومی را در یک گروه کنسرت غربی اداره کند.

او چنان موفق بود که در پایان قرن نوزدهم در مدرسه موسیقی تهران سازهای غربی و تئوری موسیقی تدریس می شد. ضبط و رادیو و قرار گرفتن در معرض موسیقی سبک غربی، موسیقی ایرانی را به شکل رایج آن تحریک کرد. تصنیف سنتی در تصنیف‌های عامه پسند، با حالت‌های فارسی، اما با پیروی از ساختار آوازهای غربی، بازتفسیر شد. اغلب، سازهای هارمونیک ترکیبی از سازهای سنتی و غربی بود. در این شکل، معمولاً به عنوان ترانه شناخته می شد .

یک آهنگ 3-4 دقیقه ای که برای ضبط 78 دور در دقیقه مناسب بود. طول اجراهای سنتی دستگاه‌ها به همین ترتیب کاهش یافت، حالت‌های کمتری در اجرا استفاده شد و بسیاری از آنها حذف شدند. سنت موسیقی کلاسیک ایرانی هنوز در ایران زنده است، از استادان بسیار محترم گرفته تا موسیقی محلی که توسط مردم روستایی نواخته می شود. یکی از مهم‌ترین جنبه‌های فرهنگ ایرانی است که در تمام شهرها و روستاهای ایران می‌توان انواع آن را تجربه کرد. 

برخی از مفاخر موسیقی سنتی ایرانی باستان

باربد

باربد از مشهور ترین ترانه سرایان، نوازندگان و موسیقی دانان ساسانی بود.

او به عنوان اولین کسی که دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی را ساخته نیز شناخته می شود.

نکیسا

وی از دیگر نوازندگان دوره ی ساسانی بود که به واسطه مهارت در نواختن چنگ و خوانندگی شهرت داشت.

سرکش

از نخستین نوازندگان و خوانندگان درباری در زمان خسرو پرویز بود.

رامتین

وی از نوازندگان بنام چنگ بوده است.

از دیگر مشاهیر بزرگ و تاثیر گذار موسیقی ایرانی

علی ‌نقی وزیری

تاج اصفهانی

ابوالحسن صبا

روح‌ الله خالقی

قمرالملوک وزیری

هوشنگ ظریف

مجيد انتظامی

محمد نوری

غلامحسین بنان

رهی معیری

شهرام ناظری

حبیب‌الله بدیعی

محمدرضا شجریان

اردشیر کامکار